ধাতু আৰু অধাতু ( দশম শ্ৰেণী ) - NCERT

ধাতু আৰু অধাতু

প্ৰশ্নাৱলী(পৃষ্ঠা নং40)

     1.       ধাতু একোটাৰ উদাহৰণ দিয়া যি ধাতু

(i)সাধাৰণ উষ্ণতাত(room temperature)জুলীয়া ৷

উত্তৰ : পাৰা

(ii) কটাৰিৰে সহজে কাটিব পাৰি ৷

উত্তৰ : ছ’ডিয়াম

(iii) তাপৰ আটাইতকৈ সুপৰিবাহী ৷

উত্তৰ : ৰূপ

(iv) তাপৰ কম পৰিবাহী ৷

উত্তৰ :  সীহ

        2.       ধাতুৰ ঘাত সহনীয়তা আৰু নমনীয়তাৰ অৰ্থ বহলাই আলোচনা কৰা ৷

উত্তৰ: ঘাতসহনীয়তা : এটা পদাৰ্থক ঘাতসহনীয়তা বোলা হয় যদিহে ইয়াক কোবাই ফাটি নোযোৱাকৈ     

   পাতল চেপেটা আকাৰ দিব পাৰি ৷

   উদাহৰণ , প্ৰায় সকলোবোৰ ধাতু ঘাতসহনীয়৷ইয়াৰ ভিতৰত গল্ড আৰু ছিলভাৰ আটাইতকৈ বেছি

   ঘাতসহনীয়৷

   নমনীয়তা : যদিহে কোনো এটা পদাৰ্থক টানি মিহি তাঁৰলৈ পৰিৱৰ্তিত কৰিব পাৰি তেনেহলে সেই

   পদাৰ্থক নমনীয় বোলা হয়৷

   উদাহৰণ: বেছি সংখ্যক ধাতুৱেই নমনীয়৷ আটাইতকৈ বেছি নমনীয় ধাতুটো হৈছে সোণ৷

প্ৰশ্নাৱলী(পৃষ্ঠা নং46)

     3.       ছ’ডিয়াম ধাতু কিয় কেৰাচিন তেলত ডুবাই ৰখা হয় ?

উত্তৰ: তলত দিয়া কাৰণত ছ’ডিয়াম ধাতু কেৰাচিনত ডুবাই ৰখা হয় :

(i)                  বায়ু (অক্সিজেন)ৰ সৈতে প্ৰচণ্ডভাৱে বিক্ৰিয়া কৰে : ছ’ডিয়াম (Na) অত্যন্ত সক্ৰিয় ধাতু যিয়ে বায়ু (অক্সিজেন,O₂)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া সংঘটিত কৰি ছ’ডিয়াম অক্সাইিড(Na₂O)উৎপন্ন কৰে আৰু ই সাধাৰণ উষ্ণতাতে জ্বলি উঠে ৷

4Na(s)                 +                O(g)                                                    2Na₂O(s)

ছ’ডিয়াম ধাতু            অক্সিজেন                   ছ’ডিয়াম অক্সইড

                      পৰমাণু

(ii)                জলীয় বাষ্প(পানী)ৰ সৈতে তীব্ৰভাৱে বিক্ৰিয়া কৰে : ছ’ডিয়াম(Na)-এ জলীয় বাষ্প(পানী,H₂O)ৰ সৈতে সাধাৰণ উষ্ণতাত তীব্ৰ বিক্ৰিয়া কৰি পানীৰ বিয়োজন ঘটাই ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড(NaOH)আৰু হাইড্ৰ’জেন(H₂)উৎপন্ন কৰে ৷ এই বিক্ৰিয়া ইমানেই বিষ্ফোৰক যে উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰ’জেন গেছখিনি ক্ৰিয়াৰ সময়তে জ্বলি যায় ৷

2Na(s)           +             2H₂O(l)                          2NaOH(aq)                  +             H₂(g)

ছ’ডিয়াম         পানী            ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড      হাইড্ৰ’জেন

           (জলীয় বাষ্প)

(iii)               কেৰাচিন তেলত সুৰক্ষিত অৱস্হাত থাকে : ছ’ডিয়াম(Na)ধাতু কেৰাচিন তেলত সুৰক্ষিত অৱস্হাত থাকে, কিয়নো ই কেৰাচিনৰ সৈতে বিক্ৰিয়া নকৰে নতুবা ইয়াত দ্ৰৱীভূত নহয় ৷ ইয়াৰ ফলত দুৰ্ঘটনামূলক অগ্নিকাণ্ড সংঘক্টিত নহয় ৷               

         4.       তলৰ বিক্ৰিয়াবিলাকৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা—

(i) উত্তপ্ত জলীয় বাষ্পৰ লগত আইৰনৰ বিক্ৰিয়া ৷

(ii) পানীৰ লগত কেলছিয়াম আৰু পটাছিয়ামৰ বিক্ৰিয়া ৷

     উত্তৰ : (i) উত্তপ্ত জলীয় বাষ্পৰ লগত আইৰনৰ বিক্ৰিয়া :

   3Fe(s)          +         4H₂O(g)                                                          Fe₃O₄(s)           +        4H₂(g)

  আইৰন      উত্তপ্ত জলীয় বাষ্প                 মেগনেটাইট        হাইড্ৰ’জেন

                                  [ট্ৰাইআইৰন (II,II টেট্ৰাঅ’ক্সাইড)]

(ii) পানীৰ লগত কেলছিয়াম আৰু পটাছিয়ামৰ বিক্ৰিয়া:

     (a)       Ca(s)        +       2H₂O(I)                                  Ca(OH)₄­(aq)        +        H₂(g)        +     তাপ শক্তি

কেলছিয়াম   শীতল পানী         কেলছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড    হাইড্ৰ’জেন  

       (b)     2K(s)         +       2H₂O(I)                                  2KOH9(aq)             +           H₂(g)        +     তাপ শক্তি

পটেছিয়াম     শীতল পানী         পটেছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড    হাইড্ৰ’জেন

      5.       A,B,C,D চাৰিটা ধাতু লৈ তলৰ দ্ৰৱণ বিলাকত এটা এটাকৈ দিয়া হৈছিল ৷ ফলাফলবিলাক তলৰ তালিকাত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে ৷

ধাতু	আইৰন(II)ছালফেট	কপাৰ(III)ছালফেট	জিংক ছালফেট	ছিলভাৰ নাইট্ৰেট
A	বিক্ৰিয়া নহয়	প্ৰতিষ্ঠাপন	-	-
B	প্ৰতিষ্ঠাপন	-	বিক্ৰিয়া নহয়	-
C	বিক্ৰিয়া নহয়	বিক্ৰিয়া নহয়	বিক্ৰিয়া নহয়	প্ৰতিষ্ঠাপন
D	বিক্ৰিয়া নহয়	বিক্ৰিয়া নহয়	বিক্ৰিয়া নহয়	বিক্ৰিয়া নহয়

ওপৰৰ তালিকা ব্যৱহাৰ কৰি ABCD ধাতু সম্বন্ধে তলৰ প্ৰশ্নবিলাকৰ উত্তৰ দিয়া ৷

(i) আটাইতকৈ সক্ৰিয় ধাতু কোনটো ?

(ii) কপাৰ(II)ছালফেট লৱণত B ধাতু কি হ’ব ?

(iii) ABCD ধাতুক সক্ৰিয়তাৰ নিম্নক্ৰমত সজোৱা ৷

উত্তৰ: ওপৰত উল্লেখিত জলীয় দ্ৰৱত থকা ধাতু কেইটা হ’ল :

               

দ্ৰৱণ	সংকেত	ধাতু
আইৰণ (II) ছালফেট	FeSO4	আইৰণ (Fe)
কপাৰ (II) ছালফেট	CuSo4	কপাৰ (Cu)
যিংক ছালফেট	ZnSO4	যিংক (Zn)
ছিলভাৰ নাইট্ৰেট	AgNO3	ৰুপ (Ag)

ওপৰত উল্লেখিত ধাতুৰ বাবে সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ অধোমুখী ক্ৰম হ’ব এনেধৰণৰ :

                Zn>Fe>Cu>Ag

(a)    A ধাতুৱে কপাৰক অপসাৰিত কৰিছে,আইৰণক (Fe) অপসাৰিত কৰিব পৰা নাই ৷ গতিকে, ই কপাৰ (Cu) তকৈ অধিক সক্ৰিয় আৰু আইৰণতকৈ কম সক্ৰিয় ৷

(b)   B ধাতুৱে আইৰণ (Fe) ক অপসাৰিত কৰিছে,যিংক (Zn) ক কৰা নাই, সেয়ে ই আইৰণ(Fe)তকৈ অধিক সক্ৰিয় আৰু যিংক(Zn)তকৈ কম সক্ৰিয় ৷

(c)    C ধাতুৱে Ag ক অপসাৰিত কৰিছে আৰু আন কোননো ধাতুক অপসাৰিত কৰিব পৰা নাই ৷ গতিকে ই ৰুপ (Ag) তকৈ অধিক সক্ৰিয় আৰু Zn,Fe,Cu তকৈ কম সক্ৰিয় ৷

(d)   D ধাতুৱে কোনো েটা দ্ৰৱৰ সেতে িক্ৰিয়া কৰা নাই ৷গতিকে, ই Fe,Cu,Zn আৰু Ag তকৈ কম সক্ৰিয় ৷

ওপৰৰ তথ্যৰ পৰা আমি ধাতুকেইটাক সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ অধ:ক্ৰমত এনেদৰে সজাব পাৰো:

           অধিক সক্ৰিয়  কম সক্ৰিয়

গতিকে আমি অভিমত প্ৰকাশ কৰিব পাৰো যে :

(i)                  আটাইতকৈ সক্ৰিয় ধাতুটো হৈছে B ৷

(ii)                যদিহে B ধাতুক কপাৰ (II) ছালফেট দ্ৰৱতযোগ কৰা হয় তেন্তে ই দ্ৰৱৰপৰা কপাৰক অপসাৰিত কৰিব ৷

(iii)               A,B,C আৰু D ধাতুৰ বাবে সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ অধ:ধম হ’ব এনেধৰণৰ :

B>A>c>D

      6.       লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এছিডতী(HCI)এটা সক্ৰিয় ধাতু দিলে কি গেছ উৎপন্ন হয় ? আইৰনে লঘু H₂SO₄ ৰ লগত কৰা বিক্ৰিয়াটোৰ সমীকৰণ লিখা ৷

উত্তৰ: ধাতুৱে এছিডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু হাইড্ৰ’জেন(H₂) গেছ উৎপন্ন হয়৷ গতিকে লঘু হডইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড (HCI)সক্ৰিয় ধাতু এটাৰ লগত যোগ দিলে হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন হয় ৷

     ধাতু (s)      +   HCI (aq)                         ধাতুৰ লৱণ (aq)       +     H₂(g)

           (সক্ৰিয়)      লঘু হাইড্ৰ’ক্লৰিক                           হাইড্ৰ’জেন

                  এছিড

লঘু ছালফিউৰিক এছিড (H₂SO₄) ৰ লগত আইৰণ (Fe)ৰ বিক্ৰিয়া:

আইৰণে লঘু ছালফিউৰিক এছিড(H_2­SO₄) ৰ লগত ক্ষিপ্ৰভাৱে বিক্ৰিয়া কৰি আইৰণ(II)ছালফেট(FeSO₄)আৰু হাইড্ৰ’জেন(H₂) গেছ উৎপন্ন কৰে ৷

   Fe(s)         +               H₂SO₄(aq)                                FeSO₄(aq)             +          H₂(g)

   আইৰণ      ছালফিইৰিক এছিড          আইৰণ(II)ছালফেট     হাইড্ৰ’জেন

      7.       আইৰন(II)ছালফেট দ্ৰৱণত যিংক ধাতু দিলে কি দেখিবা ? সংঘটিত হোৱা বিক্ৰিয়াটো লিখা ৷

উত্তৰ : যিংক(Zn) ধাতু আইৰণ(Fe)তকৈ অধিক সক্ৰিয় হোৱাৰ বাবে ই আইৰণক লৱণ দ্ৰৱৰ পৰা অপসাৰিত কৰিব৷ আইৰণ(II)ছালফেট(FeSO₄), ৰ দ্ৰৱত যিংক যোগ দিলে আইৰণ(II)ছালফেট দ্ৰৱৰ সেউজীয়া বৰণ ক্ৰমে নোহোৱা হৈ বৰণহীন যিংক ছালফেট (ZnSO₄)ৰ দ্ৰৱ সৃষ্টি কৰিব৷

      Zn(s)           +            FeSO₄(aq)                                      ZnSO₄(aq)           +         Fe(s)

         যিংক       আইৰণ(II)ছালফেট                যিংক ছালফেট       আইৰণ

                 (সেউজীয়া দ্ৰৱ)              (বৰণহীন দ্ৰৱ)  

প্ৰশ্নাৱলী(পৃষ্ঠা নং49)

    8.       (i)ছ’ডিয়াম অক্সিজকেন আৰু মেগনেছিয়ামৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন(electron dot structure)লিখা ৷

(ii) ইলেক্ট্ৰন স্হানা্ন্তৰৰ জৰিয়তে Na₂O আৰু MgO ৰ গঠন লিখা ৷

(iii) এই যৌগটোত থকা আয়নসমূহ কি কি ?

  উত্তৰ : (i)ছ’ডিয়াম অক্সিজেন আৰু মেগনেছিয়ামৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন তলত দিয়া হৈছে :

      

মৌল	চিহ্ন	মৌলৰ প্ৰকাৰ	পাৰমাণৱিক সংখ্যা	কক্ষত থকা ইলেক্ট্ৰ’নৰ সংখ্যা          L	যোজক কক্ষত থকা ইলেক্ট্ৰ’নৰ সংখ্যা গঠন	ইলেক্ট্ৰ’ন বিন্দু
ছ’ডিয়াম	Na	ধাতু	11	2       8       1	1	Na .
অক্সিজেন	O	অধাতু	8	2       6        -	6	.. :  O : ..
মেগনেছিয়াম	Mg	ধাতু	12	2       8       2	2	Mg:

(ii) ইলেক্ট্ৰন স্হানা্ন্তৰৰ দ্বাৰা Na₂O (ছ’ডিয়াম অেৱক্সাইড) ৰ গঠন:

          Na                                        Na⁺                     +                    e^-

ছ’ডিয়াম পৰমাণু       ছ’ডিয়াম কেটায়ন                ইলেক্ট্ৰ’ন

   (2,8,1)                                       (2,8)

         ..                                                        ..

  :  O :           +                    2e^-                                                 [: O :]^2-

                                                              ..

অক্সিজেন পৰমাণু          ইলেক্ট্ৰ’ন                 অক্সাইড এনায়ন

   (2,8)                                                                                                          (2,8)  

Na  

                                           . .                                                 . .                                                                           

                         +                :O:                 2Na⁺ [: O  :]^2-         বা           Na₂O                                             

                                                                                       . .              ছ’ডিয়াম অক্সাইড

               Na                                                                                                                                                                 

ইলেক্ট্ৰ’নৰ স্হানান্তৰণৰ দ্বাৰা(MgO)মেগনেছিয়াম অক্সাইডৰ গঠন হয়

          Mg:                                             Mg²⁺                   +                  2e^-                           

           মেগনেছিয়াম পৰমাণু         মেগনেছিয়াম কেটায়ন        ইলেক্ট্ৰ’ন

           (2,8,2)                                                   (2,8)                                         ..

                        : :                             +                            2e^-                                 [:    O :]^2-

                                                                                                                                         ..

       অক্সিজেন পৰমাণু                 ইলেক্ট্ৰে’ন          অক্সাইড এনায়ন

                   (2,6)                                                                                                        (2,8)

              ইলেক্ট্ৰ’নৰ স্হানান্তৰণ                                                                 ..

Mg:                +                : :                                      Mg²⁺ [:  O  :]^2-             বা              MgO

               ইলেক্ট্ৰ’নৰ স্হানান্তৰণ                                                               ..                                 মেগনেছিয়াম অক্সাইড

(iii) ছ’ডিয়াম অক্সাইড(Na₂O)ত থকা ায়ন কেইটা হৈছে ছ’ডিয়াম কেটায়বন(Na⁺)আৰু অক্সাইড এনায়ন(O²)৷

মেগনেছিয়াম অক্সাইড(MgO)ত থকা আয়ন কেইটা হৈছে মেগনেছিয়াম কেটায়ন(Mg²⁺) আৰু অক্সাইড এনায়ন(O²)                   

       9.       আয়নীয় যৌগৰ গলণাংক কিয় বেছি ?

উত্তৰ: আয়নীয় যৌগসমূহ ধনাত্মক আৰু ঋণআত্মক আয়নেৰে গঠিত ৷ বিপৰীতভাৱে আহিত এই আয়নসমূহৰ মাজত থকা বিদ্যুৎস্হিতীয়(আন্ত:আয়নীয়)আকৰ্ষণ বলৰ মান যথেষ্ট বেছি ৷ সেয়ে এই আকৰ্ষণ বলভঙাৰ বাবে বৃহৎ পৰিমাণৰ শক্তি(CaO)ৰ গলনাংক 2850k আৰু CaCl ৰ গলনাংক 1045k ৷

প্ৰশ্নাৱলী(পৃষ্ঠা নং53)

    10.   তলত দিয়াবোৰৰ সংজ্ঞা লিখা ৷

1    1.   (i) মণিক(mineral)       (ii) আকৰ(ore)       (iii) খনিজ মল(gangue)

উত্তৰ: (i) খনিজ পদাৰ্থ : পৃথিৱীৰ খোলাটোত প্ৰাকৃতিক ভাৱে উপলব্ধ মৌল বা যৌগকে খনিজ বোলা হয় ৷ যেনে: সোণ, লৱণ ইত্যাদি ৷

(ii) আকৰ: যিবোৰ খনিজ পদাৰ্থৰ পৰা ধাতু অধিক হাৰত আৰু লাভজনকভাৱে আহৰণ কৰিব পাৰি তাকে আকৰ বোলা হয় ৷ যেনে : চিনাবাৰ,(HgS-পাৰাৰ আকৰ),যিংক ছালফাইড(ZnS- যিংকৰ আকৰ)

(iii)  খনিজ মল : খনিৰ পৰা আহৰণ কৰা আকৰত মিহলি হৈ থকা বোকা, বা শিলজাতীয় অশুদ্ধিক খনিজ মল বোলা হয় ৷

      12.   প্ৰকৃতিত মুক্ত অৱস্হাত পোৱা দুটা ধাতুৰ নাম লিখা ৷

উত্তৰ: প্ৰকৃতিত মুক্ত অৱ্হাত পোৱা দুটা ধাতু হ’ল: সোণ আৰু প্লেটিনাম৷

     13.   অক্সাইডৰ পৰা ধাতু উৎপন্ন কৰিবলৈ কি ৰাসায়নিক পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয় ?

উত্তৰ: এটা ধাতুৰ অক্সাইডৰ পৰা পৃথক কৰি ধাতুবিধ আহৰণ কৰাৰ বাবে বিজাৰণ পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয়৷

   Ø  সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ তলৰ ফালৰ ধাতুক কেৱল তাপ দিয়েই বিজাৰিত কৰিব পাৰি:

2Cu₂O(s)             +              Cu₂S(s)             ^তাপ        6Cu(s)           +            SO₂(g)

   Ø  সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ মাজত অৱস্হিত ধাতুবোৰক কাৰ্বনৰ দৰে বিজাৰক পদাৰ্থ বা অধিক সক্ৰিয় ধাতুৰ প্ৰয়োগেৰে সংশ্লিষ্ট অক্সাইডৰ পৰা অপসাৰিত কৰিব পাৰি ৷

ZnO(s)                  +             C(s)                     ^তাপ     Zn(s)              +             CO(g)

 যিংক অক্সাইডক কাৰ্বনে যিংকলৈ িজাৰিত কৰে ৷

3MnO₂(s)            +             4Al(s)                             Mn(l)            +    2Al₂O₃(s)       +    তাপ

এলুমিনিয়ামৰ গুড়িৰ লগত মেংগানিজ ডাই-অক্সাইড উত্তপ্ত কৰিলে বিজাৰক এলুমিনিয়ামে মেংগানিজকইয়াৰ অক্সাইডৰ পৰা অপসাৰিত কৰে ৷

অক্সিজেনৰ প্ৰতি অত্যধিক আকৰ্ষণ থকা বাবে সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ ওপৰৰফালে থকা ধাতুসমূহ বিদ্যুৎ বিশ্লেষন পদ্ধতিৰে বিজাৰিত কৰা হয় ৷

উদাহৰণ : 2Al₂O₃

                4Al⁺³          +            12e^-                                              4Al                   _____ কেথডত

6O^-                            3O₂                    +                       12e^-                 _____ এন’ডত

প্ৰশ্নাৱলী (পৃষ্ঠা নং 55)

     1.       যিংক, মেগনেছিয়াম আৰু কপাৰৰ ধাতুৱ অক্সাইড তলত দিয়া ধাতুবোৰৰ উত্তপ্ত কৰা হ’ল ৷

ধাতু	যিংক	মেগনেছিয়াম	কপাৰ
যিংক অক্সাইড
মেগনেছিয়াম অক্সাইড
কপাৰ অক্সইড

কোনবিলাক ক্ষেত্ৰত প্ৰতিস্হাপন বিক্ৰিয়া ঘটিব ?

উত্তৰ : সক্ৰিয়া শ্ৰেণী অনুসৰি যিংক(Zn),মেগনেছিয়াম(Mg)আৰু কপাৰ(Cu)ধাতুক এনেদৰে অধঃক্ৰমত  সজাব পাৰিঃ

          Mg > Zn > Cu

তলৰ তথ্য কেইটা বিবেচনা কৰা হওঁকঃ

(i)                 যিহেতু মেগনেছিয়াম (Mg) যিংক(Zn)তকৈ অধিক সক্ৰিয়, সেয়ে ই যিংক অক্সাইড(ZnO)ৰ পৰা যিংকক অপসাৰিত কৰিব পাৰে ৷

   Mg(s)             ZnO(s)(Mg)                  ^তাপ              MgO(s)              +           Zn(s)

মেগনেছিয়াম    যিংক অক্সাইড            মেগনেছিয়াম অক্সাইড    যিংক

(ii)               যিহেতু কপাৰ(Cu)যিংক(Zn)তকৈ কম সক্ৰিয় গতিকে, ই যিংক অক্সাইড(ZnO)ৰ পৰা যিংক(Zn)অপসাৰিত কৰিব নোৱাৰে ৷

(iii)             যিহেতু যিংক(Zn)আৰু কপাৰ(Cu)দুয়োটাই মেগনেছিয়ামতকৈ কম সক্ৰিয়, গতিকে ইয়াৰে কোনটোৱেই মেগনেছিয়াম(Mg)ক মেগনেছিয়াম অক্সাইডৰ(MgO)পৰা অপসাৰিত কৰিব নোবাৰে ৷

(iv)              যিহেতু যিংক(Zn)আৰু মেগনেছিয়াম দুয়োটাই(Mg)কপাৰতকৈ(Cu)অধিক সক্ৰিয়, গতিকে, ইহঁতে কপাৰ অক্সাইড(CuO)ৰ পৰা কপাৰ অপসাৰিত কৰিব পাৰে ৷

Zn(s)              +             CuO(s)                  তাপ           ZnO(s)              +             Cu(s)

যিংক        কপাৰ অক্সাইড              যিংক অক্সাইড        কপাৰ

Mg(s)            +          CuO(s)                   তাপ                  MgO(s)             +     Cu(s)

মেগনেছিয়াম    কপাৰ অক্সাইড             মেগনেছিয়াম অক্সাইড    কপাৰ

ধাতু ধাতৱীয় অক্সাইড	যিংক	মেগনেছিয়াম	কপাৰ
যিংক অক্সাইড	-	প্ৰতিস্হাপন	বিক্ৰিয়া নহয়
মেগনেছিয়াম অক্সাইড	বিক্ৰিয়া নহয়	-	বিক্ৰিয়া নহয়
কপাৰ অক্সাইড	প্ৰতিস্হাপন	প্ৰতিস্হাপন	-

 

    2.       কি ধাতুত সহজে মামৰে নধৰে ?

উত্তৰঃ সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ তলৰফালে থকা আটাইতকৈ কম সক্ৰিয় ধাতু যেনে- সোণ, ৰুপ আদি ধাতুত সহজে মামৰে নধৰে কিয়নো এই ধাতুসমূহবায়ুৰ পৰিৱেশত থকা গেছ (যেনে- অক্সিজেন, কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড আদি), জলীয় বাষ্প(পানী), তৰল এছিড আৰু এলকালি আদিৰ সৈতে সাধাৰণ অৱস্হাত বিক্ৰিয়া নকৰে ৷

    3.       সংকৰ ধাতু কি ?

উত্তৰঃ সংকৰ ধাতু হৈছে  দুটা বা ততোধিক ধাতু আৰু অধাতুৰ সমসত্ব মিশ্ৰণ ৷     

অনুশীলণী(পৃষ্ঠা নং 56-57)

     1.       তলৰ কোনবোৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিস্হাপন বিক্ৰিয়া ঘটিব ?

(a) NaCI ৰ দ্ৰৱ আৰু কপাৰ ধাতু ৷

(b) MgCI₂ ৰ দ্ৰৱ আৰু এলোমিনিয়াম ধাতু ৷

(c) FeSO₄ ৰ দ্ৰৱ আৰু ছিভাৰ ধাতু ৷

(d) AgNo₃ ৰ দ্ৰৱ আৰু কপাৰ ধাতু ৷

উত্তৰ : (d) AgNo₃ ৰ দ্ৰৱ আৰু কপাৰ ধাতু ৷

     2.       লোৰ টাৱা(iron frying pan)এখন মামৰে ধৰাৰ পৰা বচাই ৰাখিবলৈ তলৰ কোনটো পদ্ধতি উপযুক্ত হব ?

(a) গ্ৰীজ ব্যৱহাৰ কৰি

(b) ৰং ব্যৱহাৰ কৰি

(c) যিংকৰ প্ৰলেপ দিয়া হয়

(d) ওপৰৰ সকলো

উত্তৰ : (c) যিংকৰ প্ৰলেপ দিয়া হয়

      3.       এটা মৌলই অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি উচ্চ গলনাংকৰ যৌগ উৎপন্ন কৰে ৷ যৌগটো পানীত দ্ৰৱণীয় ৷ সম্ভৱপৰ মৌলটো

(a) কেছিয়াম

(b) কাৰ্বন

(c) ছিলিকন

(d) আইৰন

উত্তৰ : (a) কেলছিয়াম

      4.       খাদ্যবস্ত ভৰাই ৰখা পাত্ৰবোৰত টিনৰ প্ৰলেপ দিয়া হয় ৷ যিংকৰ নহয় ৷ কিয়নো—

(a) টিনতকৈ যিংক দামী ৷

(b) যিংকৰ গলনাংক টিনতকৈ বেছি ৷

(C) যিংক টিনতকৈ অধিক সক্ৰিয় ৷

(d) যিংক টিনতকৈ কম সক্ৰিয় ৷

উত্তৰ : (C) যিংক টিনতকৈ অধিক সক্ৰিয় ৷

     5.       তোমাক এটা হাতুৰী, এটা বেটাৰী, অলপ তাঁৰ আৰু এটা ছুইচ দিয়া হ’ল ৷

(a) এই বস্তবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি ধাতু আৰু অধাতু কেনেকৈ চিনাক্ত কৰিবা ?

(b) ধাতু/অধাতুৰ চিনাক্তকৰণত এই পৰীক্ষাবোৰৰ উপযোগীতা মূল্যাংকন কৰা ৷

উত্তৰঃ (a)  (i) ধাতু আৰু অধাতু নমুনাসমূ  প্ৰথমতে এটা এটাকৈ হাতুৰীৰে কিছু সময়ৰ বাবে কোবাই চোৱা হ’ল ৷ যদিহে এটা নমুনাক হাতুৰীৰে কোবাই পাতৰ আকাৰ দিব পাৰি, তেন্তে ই ধাতু হ’ব, অন্যথা ই অধাতু হ’ব ৷ আকৌ যদিহে নমুনাবিধত কেৱল কোবালে উচ্চ শব্দ উৎপন্ন হয় তেন্তে ই ধাতু বুলি জনা যাব আৰু তেনে শব্দ নহ’লে অধাতু বুলি জনা যাব ৷

(ii) তলৰ চিত্ৰত দেখুৱাৰ দৰে বৈদ্যুতিক বৰ্তনী তৈয়াৰ কৰা হ’লঃ

পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া নমুনাবিধ বৈদ্যুতিক বৰ্তনীৰ নিৰ্ধাৰিত স্হান X আৰু Y ৰ মাজত ৰখা হ’ল ৷ ছুইচ অন কৰিলে যদিহে বাল্বটো জ্বলি উঠে তেন্তে নমুনাবিধ ধাতু, আৰু নজ্বলিলে ই অধাতু বুলি জনা যাব ৷

(b) ধাতু/অধাতুৰ চিনাক্তকৰণত ওপৰৰ পৰীক্ষাসমূহ বহুসময়ত উপযোগী ৷ অৱশ্যে ধাতু আৰু অধাতুৰ সাধাৰণ ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত থকা ব্যতিক্ৰমৰ বাবে ইয়াৰ সীমাবদ্ধতাও আছে ৷ উদাহৰণস্বৰুপেঃ যিংক এবিধ ধাতু হ’লেও সাধাৰণ উষ্ণতাত ই ঘাতসহনীয় নহয় ৷ একেদৰে গ্ৰেফাইট অধাতু হ’লেও বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী ৷

      6.       উভধৰ্মী অক্সাইড কাক বোলে ? দুটা উভধৰ্মী অক্সাইডৰ উদাহৰণ দিয়া ৷

উত্তৰঃ আম্লিক আৰু ক্ষাৰকীয় দুয়োধৰণৰ প্ৰকৃতি বহন কৰা ধাতৱীয় অক্সাইডসমূহক উভয়ধৰ্মী অক্সাইড বোলা হয় ৷অৰ্থাৎ এনে অক্সাইডে এছিড আৰু হাৰ দুয়োবিধৰ লগত বিক্ৰয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে ৷ উভয়ধৰ্মী অক্সাইডৰ দুটা উদাহৰণ হ’ল এলুমিনিয়াম অক্সাইড(Al₂O₃) আৰু যিংক অক্সাইড(ZnO)৷

এছিড আৰু ক্ষাৰৰ সৈতে এলুমিনিয়ামৰ বিক্ৰিয়াঃ

(i)                  Al₂O₃ ৰ ক্ষাৰকীয় ধৰ্মঃ

Al₂O₃(s)               +               6HCl(aq)                           2AlCl₃(aq)             +           3H₂O(l)

                     এলুমিনিয়াম অক্সাইড     হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড    এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড       পানী

(ii)                Al₂O₃ ৰ আম্লিক ধৰ্মঃ

Al₂O₃(s)               +             2 NaOH(aq)                           2NaAlO₂(aq)             +       H₂O(l)

                         এলুমিনিয়াম অক্সাইড     ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড    ছ’ডিয়াম এলুমিনেট      পানী  

      7.       দুটাকৈ ধাতুৰ নাম লিখা যিয়ে লঘু এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন অপসাৰণ কৰে আৰু যিয়ে নকৰে ৷

উত্তৰঃ সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীত হাইড্ৰ’জেনৰ ওপৰৰফালে থকা ধাতুৱে হাইড্ৰ’জেনক লঘু এছিডৰ পৰা অপসাৰিত কৰিব পাৰে ৷

যেনেঃ ছ;ডিয়াম(Na)আৰু যিংক(Zn)৷

2Na(s)           +             2HCl(aq)                                2NaCl(aq)               +              H₂(g)

ছ’ডিয়াম     হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এছিড      ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড         হাইড্ৰ’জেন

Zn(s)              +            2HCl(aq)                                 ZnCl₂(aq)               +            H₂(g)

যিংক        হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এছিড        যিং ক্ল’ৰাইড          হাইড্ৰ’জেন

আনহাতে, সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীত হাইড্ৰ’জেনৰ তলৰফালে থকা ধাতুৱে হাইড্ৰ’জেনক লঘু এছিডৰ অপসাৰিত কৰিব নোৱাৰে ৷ যেনেঃ কপাৰ(Cu)আৰু ছিলভাৰ(Ag)৷       

     8.       M ধাতুৰ বৈদ্যুতিক শোধনৰ বেলিকা এন’ড, কেথ’ড আৰু বিদ্যুৎবিশ্লেষ্য কি ল’ব লাগিব ?

উত্তৰঃ M ধাতুৰ বৈদ্যুতিক শোধনৰ বেলিকা লবলগীয়া এন’ড, কেথ’ড আৰু বিদ্যুৎ বিশ্লেষ্য হিচাপেঃ

(i)                  এন’ডঃ অশুদ্ধ ধাতু M

(ii)                কেথ’ডঃ বিশুদ্ধ M ধাতুৰ পাতল পাত

(iii)               বিদ্যুৎ বিশ্লেষ্যঃ M ধাতুৰ দ্ৰৱণীয় লৱণৰ দ্ৰৱ ৷

      9.       প্ৰত্যুষে সৰু চামুচ এখনত ছালফাৰ গুড়ি লৈ উত্তাপিত কৰিলে ৷ উদ্ভৱ হোৱা গেছটো তেওঁ কাষৰ চিত্ৰত দেখুৱা ধৰণে এটগা পৰীক্ষানলী ওভটাকৈ ধৰি সংগ্ৰহ কৰিলে ৷

(a)    (i) শুষ্ক লিটমাচ কাগজৰ লগত

   (ii) সিক্ত লিটমাচ কাগজৰ লগত গেছটোৰ বিক্ৰিয় কেনে হ’ব ?

(b) ইয়াত বিক্ৰিয়াটোৰ সন্ত্তলিত সমীকৰণ লিখা ৷

উত্তৰঃ ছালফাৰ (s) গুড়ি উত্তাপিত কৰিলে ই বায়ু (অক্সিজেন) ত দাহিত হৈ ছালফাৰ ডাই-অক্সাইড গেছ উৎপন্ন  কৰে ৷

(a)    (i)   শুল্ক লিটামাছ কাগজৰ লগত এই গেছে(ছালফাৰ ডাই-অক্সাইড)কোনো বিক্ৰিয়া নকৰে ৷

(ii)   সিক্ত লিটামাছ কাগজত পানী থাকে যিয়ে ছালফাৰ ডাই-অক্সাইডক দ্ৰৱীভূত কৰি ছালফিউৰাছ এছিড উৎপন্ন কৰে ৷ এই এছিডে সিক্ত নীলা লিটমাছ কাগজৰ ৰং ৰঙা কৰে ৷

(b)   (i)       S(s)                               +                             O₂(g)                                                SO₂(g)

         ছালফাৰ                 অক্সিজেন             ছালফাৰ ডাই-অক্সাইড

                          (বায়ুৰ পৰা)

(ii)       SO₂(g)                  +                           H₂O(l)                                            H₂SO₃(aq)

   ছালফাৰ ডাই-অক্সাইড               পানী                 ছালফিউৰাছ এছিড                         

     10.   লোত মামৰ ধৰা ৰোধ কৰিবলৈ দুটা উপায় বৰ্ণনা কৰা ৷

উত্তৰঃ তলত দিয়া উপায়েৰে লোত মামৰে ধৰা ৰোধ কৰিব পৰা যায়ঃ

(i)                  ৰঙৰ প্ৰলেপ দি আৰু

(ii)                দস্তালেপন

     11.   অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি অধাতু বিলাকে কেনে অক্সাইড উৎপন্ন কৰে ?

উত্তৰঃ অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি অধাতু বিলাকে আম্লিক াক্সাইড উৎপন্ন কৰে ৷

উদাহৰণস্বৰুপেঃ অধাতু কাৰ্বনে অক্সিজেন(O₃) ৰ লগত বিধিয়া কৰি কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড(CO₃)উৎপন্ন কৰে যাৰ প্ৰকৃতি আম্লিক ৷

     C(s)                        +                 O₂(g)                                           CO₂(g)

                কাৰ্বন              অক্সিজেন            কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড

     (ধাতু)                               (আম্লিক অক্সাইড)     

    12.   কাৰন দৰ্শোৱা

(a) গহনা তৈয়াৰ কৰিবলৈ প্লেটিনাম, গল্ড আৰু ছিলভাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয় ৷

উত্তৰঃ গহনা তৈয়াৰ কৰিবলৈ প্লেটিনাম, গ’ল্ড আৰু ছিলভাৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ কাৰণঃ

(i)                  এই ধাতুসমূহ নমনীয়, ঘাতসহনীয় আৰু ধাতৱীয় দ্যুতিসম্পন্ন ৷

(ii)                এই ধাতুবিলাক কম সক্ৰিয় আৰু বায়ুমণ্ডলীয় গেছ(অক্সিজেন,কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড ইত্যাদি),জলীয় বাষ্প(পানী),লঘু এছিড আৰু ক্ষাৰৰ সৈতে  সাধাৰণ অৱস্হাত বিক্ৰিয়া নকৰে ৷

(b) ছ’ডিয়াম, পটাছিয়াম আৰু লিথিয়াম আৰু ধাতু তেলত ডুবাই ৰখা হয় ৷

উত্তৰঃ ছ’ডিয়াম,পটেছিয়াম আৰু লিথিয়ামক তেলত ডুবাই ৰখা হয় কিয়নো এই ধাতুসমূহ অতিশয় সক্ৰিয়া আৰু সাধাৰণ উষ্ণতাতে বায়ুৰ অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি জ্বলি উঠে ৷ তদুপৰি ই জলীয় বাষ্প(পানী)ৰ লগতো বিক্ৰিয়া কৰে ৷এই বিক্ৰিয়া ইমানেই বিষ্ফোৰক যে বিক্ৰিয়াৰ সময়ত উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰ’জেন গেছ লগে লগে জ্বলি উঠে ৷

সেয়ে আকষ্মিক অগ্নিকাণ্ড নঘটাবৰ বাবে এই সক্ৰিয় ধাতুসমূহক তেলত ডুবাই ৰখা হয় ৷

(c) এলুমিনিয়াম যথেষ্ট সক্ৰিয় ধাতু তথাপি ইয়াক ৰন্ধনত ব্যৱহাৰ কৰা বৰ্তন তৈয়াৰ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় ৷

উত্তৰঃ এলুমনিয়ামে বায়ুত থকা অক্সিজেনৰ সৈতে সহজে বিক্ৰিয়া কৰি ইয়াৰ পৃষ্ঠভাগত এলুমিনিয়াম অক্সাইডৰ অতিশয় সুস্হিৰ পাতল আৱৰণ এটা গঠন কৰে ৷ এই সুৰক্ষামূলক আৱৰণে এলুমিনিয়ামক অক্সিজেনৰ সৈতে অধিক সক্ৰিয় হ’বলৈ নিদিয়ে ৷ এলুমিনিয়াম সস্তীয় হোৱাৰ উপৰিও ই অতি পাতল আৰু তাপৰ সুপৰিবাহী তদুপৰি ইয়াৰ গলনাংকও অধিক ৷ সেয়ে অতি সক্ৰিয় ধাতু হোৱা সত্বেও ইয়াক ৰন্ধনত ব্যৱহাৰ কৰা বৰ্তন তৈয়াৰ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় ৷

          4Al                          +                             3O_­2                                                                            2Al₂O₃

   এলুমিননিয়াম               অক্সিজেন                     এলুমিনিয়াম অক্সাইড     

(d) ধাতু নিষ্কাশনৰ সময়ত কাৰ্বনেট আৰু ছালফাইড অক্সাইড আকৰ অক্সাইডলৈ ৰুপান্তৰ কৰা হয়৷

উত্তৰঃ নিষ্কাশনৰ সময়ত কাৰ্বনেট আৰু ছালফাইড আকৰসমূহ সাধাৰণতে অক্সাইডলৈ ৰুপান্তৰ কৰি লোৱা হয় কাৰণ কাৰ্বনেট আৰু ছালফাইড আকৰসমূহৰ পৰা ধাতু আহৰণ কৰাৰ তুলনাত অক্সাইড আকৰৰ পৰা ধাতু নিষ্কাশন কৰাটো(বিজাৰন পদ্ধতিৰে)সুবিধানক ৷

সেয়ে ছালফাইড আকৰক তাপজাৰন পদ্ধতিৰে অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তন কৰি লোৱা হয় ৷ এনেদৰে কাৰ্বনেট আকৰক বিজাৰণৰ পূৰ্বে দগ্ধীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰে অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তন কৰি লোৱা হয় ৷

যিংক আকৰৰ উদাহৰণঃ

তাপজাৰনঃ

     2ZnS(s)                 +             3O₂(g)     ^তাপ     2ZnO(s)                    +             2SO₂(g)

দগ্ধীকৰণঃ

     2ZnCO₃(s)              ^তাপ     ZnO(s)                      +             CO₂(g)

বিজাৰণঃ

     ZnS(s)                   +             C(s)                          Zn(s)                     +             CO(g)

      13.   চেকা লগা কপাৰৰ পাত্ৰ নেমু বা তেতেলী(tamarind)ৰসেৰে পৰিষ্কাৰ কাৰ দেখিছানে ? পাত্ৰবিলাক পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ টেঙাজাতীয় বস্ত কিয় ব্যাৱহাৰ কৰা হয় ?

উত্তৰঃ কপাৰ অধিক সময়ৰ বাবে  বায়ুৰ পৰিৱেশত উন্মুক্ত হৈ থাকিলে ক্ষয়ীভৱনৰ ফলত ইয়াৰ ওপৰত এটা সেউজীয়া চামনি পৰে ৷ বায়ুমণ্ডলত থকা সিক্ত কাৰ্বন ডাই-অক্সাইডৰ লগত কপাৰৰ বিক্ৰিয়া ঘটি উতপন্ন হোৱা কপাৰ কাৰ্বনেটৰ বাবে এই সেউজীয়া চামনি পৰে ৷ নেমুটেঙাত চাইট্ৰিক এছিড আৰু তেঁতেলিত টাৰটাৰিক এছিড থাকে ৷ এই দুবিধেৰে কপাৰৰ পাত্ৰ ধূলে তাত থকা ক্ষাৰকীয় কপাৰ কাৰ্বনেটৰক মৃদু অম্লই দ্ৰৱীভূত কৰে আৰু কপাৰ চিকমিকাই উঠে ৷ সেয়ে এনে পাত্ৰ চাফা কৰাৰ বাবে নেমু বা তেঁতেলী ৰস ব্যৱহাৰ কৰা হয় ৷

      14.   ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ভিত্তিত ধাতু আৰু অধাতুৰ পাৰ্থক্য লিখা ?

উত্তৰঃ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ভিত্তিত ধাতু আৰু অধাতুৰ পাৰ্থক্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’লঃ

      15.   এজন ভণ্ড মানুহ স্বৰ্ণকাৰৰ ভাও ধৰি ঘৰে ঘৰে ঘূৰি ফুৰিছিল ৷ তেওঁ ম্লান পৰি যোৱা অলংকাৰৰ চিকমিকনি পুনৰ ঘূৰাই অনাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দি ফুৰিছিল ৷ এগৰাকী মহিলাই কোনো সন্দেহ নকৰি হাতৰ খাৰুযোৰ খুলি তেওঁক দিছিল ৷ মানুহজনে খাৰুযোৰ এটা বিষেশ দ্ৰাৱকত ডুবাই ধৰিছিল ৷ খাৰুযোৰ নতুন লেখিয়াকৈ উজ্জ্বল হৈ পৰিছিল; পিছে খাৰুযোৰৰ ওজন বহুখিনি কমি গৈছিল ৷ মহিলাগৰাকী অপ্ৰস্তত হৈ পৰিছিল আৰু অনৰ্থক বাকবিতাণ্ডৰ মূৰকত মানুহজন সেই ঠাইৰ পৰা পলাইছিল ৷ মানুহজনে ব্যৱহাৰ কৰা দ্ৰাৱকটো কি আছিলে অনুমান কৰি কব পাৰিবানে ?

উত্তৰঃ  মানুহজনে ব্যৱহাৰ কৰা দ্ৰাৱকবিধ হ’ল অম্লৰাজ বা অকুৱা ৰেজিয়া(ৰাজসিক জল)৷ ই হ’ল 3:1 অনুপাতত মিহলি কৰা গাঢ় হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক আৰু নাইট্ৰিক এছিডৰ সংমিশ্ৰণ যিয়ে সোণ আৰু প্লেটিনাম দ্ৰৱীভূত কৰিব পাৰে ৷

একুৱা ৰেজিয়াই সোণৰ এক বুজন পৰিমাণ দ্ৰৱীভূত কৰাৰ বাৰ সোণৰ খাৰুযোৰৰ ওজন হঠাৎ কমি গৈছিল ৷

     16.   গৰম পানীৰ জলাধৰ(hot water tanks)তৈয়াৰ কৰিবলৈ কপাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয় ৷ কিন্ত্ত ষ্টিল(আইৰনৰ সংকৰ ধাতু) ব্যৱহাৰ কৰা নহয় ৷ কিয়?

উত্তৰঃ তীখা কপাৰতকৈ সস্তীয়া হয় যদিও গৰম পানীৰ টেংক তৈয়াৰ কৰোঁতে কপাৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ কাৰণঃ

(i)                  তীখাতকৈ কপাৰ তাপৰ সুপৰিবাহী ৷

(ii)                তীখাত থকা আইৰণে তপত পানীৰ ভাপৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি (II, মেগনেটাইট[ট্ৰাই-আইৰণ III), টেট্ৰা অক্সাইড] আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে ৷ ইয়াৰ ফলত তীখাত মামৰে ধৰে৷

3Fe(s)           +             4H₂O(g)                                 Fe₃SO₄(s)           +              4H₂(g)

আইৰণ           তাপ              মেগনেটাইট        হাইড্ৰ’জেন

                        [ট্ৰাই-আইৰণ (II,III)টেট্ৰা-অক্সাইড]

তাৰ বিপৰীতে কপাৰে পানীৰ সৈতে কোনো কাৰণতে বিক্ৰিয়া নকৰে ৷ সেয়ে কপাৰৰ ক্ষয়ীভৱন নঘটে ৷